IAS पूर्व परीक्षा अभ्यासक्रम (Preliminary Examination Syllabus)

IAS पूर्व परीक्षा दोन पेपर्सचा समावेश करते. हा परीक्षेचा टप्पा केवळ पात्रता प्रकाराचा आहे, म्हणजेच मुख्य परीक्षेसाठी पात्र होण्यासाठी हा टप्पा पार करावा लागतो.

पेपर 1: सामान्य अध्ययन (General Studies – I)

1. इतिहास:
– प्राचीन भारताचा इतिहास: हडप्पा संस्कृती, वैदिक संस्कृती, महाजनपद काळ, मौर्य आणि गुप्त साम्राज्य, कला, संस्कृती, वास्तुकला, धर्म.
– मध्यकालीन भारताचा इतिहास: दिल्ली सल्तनत, मुघल साम्राज्य, मराठा साम्राज्य, मध्यकालीन भारतातील समाज आणि संस्कृती.
– आधुनिक भारताचा इतिहास: इंग्रजांच्या आगमनानंतर भारतातील राजकीय, सामाजिक, आर्थिक परिवर्तन, स्वातंत्र्य संग्राम, महात्मा गांधी यांचे योगदान, विभाजन, भारताचे स्वातंत्र्य आणि संविधानाची निर्मिती.

2. भूगोल:
– भौगोलिक वैशिष्ट्ये: भारताचा आणि जगाचा भौतिक भूगोल, नद्यांचे प्रकरण, पर्वत रांगा, पठारे, मैदान आणि सागरी किनारे.
– मानव भूगोल: लोकसंख्या, स्थलांतर, नागरीकरण, शेती आणि उद्योग, नैसर्गिक संसाधने.
– आर्थिक भूगोल: शेती, पाणी व्यवस्थापन, खाणकाम, ऊर्जा स्रोत, औद्योगिक भूगोल.

3. भारतीय राजव्यवस्था आणि शासन:
– भारतीय संविधान: प्रस्तावना, मूलभूत अधिकार आणि कर्तव्ये, राज्य धोरणाच्या मार्गदर्शक तत्वे, संविधानाचे महत्त्वाचे संशोधन.
– संवैधानिक संस्था: संसद, राज्य विधिमंडळे, न्यायपालिका, कार्यकारी मंडळ, पंचायती राज व्यवस्था.
– नागरी सेवांचा आणि सार्वजनिक धोरणांचा विकास: विविध धोरणे, योजना आणि कार्यक्रम.

4. आर्थिक आणि सामाजिक विकास:
– आर्थिक विकास: अर्थव्यवस्था, आर्थिक सुधारणा, नियोजन, विकास प्रक्रिया, वित्तीय धोरण.
– सामाजिक विकास: गरीबी निर्मूलन, शिक्षण, आरोग्य, लिंग समानता, सामाजिक सुरक्षा.

5. पर्यावरणीय पारिस्थितिकी:
– जैवविविधता: वनस्पती आणि प्राण्यांच्या प्रजाती, संरक्षणाचे उपाय.
– पर्यावरणीय प्रश्न: जल, वायू, मृदा प्रदूषण, हवामान बदल, नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण.

6. सामान्य विज्ञान:
– भौतिक विज्ञान: ऊर्जा, पदार्थाची रचना, विद्युत आणि चुंबकीय क्षेत्रे.
– रसायन विज्ञान: रासायनिक बंध, अणू आणि रेणू, धातू आणि अधातू.
– जीव विज्ञान: मानव शरीर रचना, रोग, पोषण, जीव विविधता.

पेपर 2: सामान्य अध्ययन (सीसॅट) (General Studies – II – CSAT)

1. समस्ये सोडविणे आणि निर्णय क्षमता: अंकगणित, बीजगणित, आकृती गणना, भूमिती, त्रिकोणमिती.
2. विश्लेषणात्मक आणि तार्किक विचार: आकृतिपरिचय, सांख्यिकी, तार्किक प्रश्न, मानसिक क्षमता चाचणी.
3. निर्णय क्षमता: विविध परिस्थितींवर आधारित निर्णय घेण्याची क्षमता.
4. संप्रेषण कौशल्ये: वाचन आकलन, तर्क, इंग्रजीमध्ये लेखन आणि संवाद कौशल्ये.

IAS मुख्य परीक्षा अभ्यासक्रम (Main Examination Syllabus)

IAS मुख्य परीक्षा नऊ पेपर्सचा समावेश करते. प्रत्येक पेपरचा योग्य अभ्यास करणे आवश्यक आहे, कारण हेच मार्क्स अंतिम निवडीत गणले जातात.

पेपर-A: भाषा (Language)

– भारतीय संविधानाने मान्यता दिलेल्या 22 भाषांपैकी एक निवडावी लागेल, जसे की हिंदी, मराठी, तमिळ, तेलुगू, इत्यादी.
– यामध्ये निबंध लेखन, सरळ भाषांतर, व्याकरण, आणि भाषाशुद्धता तपासली जाते.

पेपर-B: इंग्रजी (English)

– इंग्रजी भाषेचे मूलभूत ज्ञान तपासले जाते.
– यामध्ये वाचन आकलन, निबंध लेखन, सरळ भाषांतर, व्याकरण आणि शब्दशक्ती.

पेपर 1: निबंध (Essay)

– विविध विषयांवर दोन निबंध लिहावे लागतात.
– निबंधाचा विषय सामाजिक, राजकीय, आर्थिक, वैज्ञानिक किंवा पर्यावरणीय असू शकतो.
– परीक्षार्थींचे विचार करण्याची क्षमता, मांडणीची पद्धत, तर्कशुद्धता याची चाचणी घेतली जाते.

पेपर 2: सामान्य अध्ययन-I (General Studies – I)

1. भारतीय संस्कृती आणि वारसा: कला, वास्तुकला, नृत्य, संगीत, साहित्य.
2. भारतीय इतिहास: प्राचीन, मध्यकालीन आणि आधुनिक इतिहास, भारतीय राष्ट्रीय चळवळ.
3. जागतिक इतिहास: 18व्या शतकापासून आधुनिक इतिहासातील महत्त्वाच्या घटना, औद्योगिक क्रांती, जागतिक युद्धे.
4. भारतीय भूगोल: भारताचे नैसर्गिक संसाधने, नद्या, हवामान, जैवविविधता.

पेपर 3: सामान्य अध्ययन-II (General Studies – II)

1. भारतीय राजव्यवस्था आणि शासन: संविधान, संसद, न्यायव्यवस्था, राज्य सरकारे, पंचायती राज संस्था.
2. आंतरराष्ट्रीय संबंध: भारताचे विविध देशांशी संबंध, परराष्ट्र धोरण, जागतिक संघटना (UN, WTO, IMF).
3. राजकीय संकल्पना: लोकशाही, निवडणूक प्रक्रिया, मानवाधिकार.

पेपर 4: सामान्य अध्ययन-III (General Studies – III)

1. भारतीय अर्थशास्त्र: भारताची आर्थिक स्थिती, विविध आर्थिक धोरणे, शेती, उद्योग.
2. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान: तंत्रज्ञानाच्या नवीन आविष्कार, डिजिटल इंडिया, अंतराळ तंत्रज्ञान, संरक्षण.
3. पर्यावरणीय समस्या: पर्यावरणीय संतुलन, जागतिक तापमानवाढ, पर्यावरण संरक्षण धोरणे.
4. आंतरराष्ट्रीय सुरक्षा: अंतर्गत आणि बाह्य सुरक्षा, दहशतवाद, सायबर सुरक्षा.

पेपर 5: सामान्य अध्ययन-IV (General Studies – IV)

1. नीतिशास्त्र: वैयक्तिक आणि सामाजिक मूल्ये, नीतिमत्तेचे तत्वज्ञान.
2. अखंडता आणि प्रामाणिकता: शासकीय अधिकारी म्हणून नैतिकता, पारदर्शकता, जबाबदारी.
3. प्रकरण अभ्यास (Case Studies): नैतिक मुद्द्यांवर आधारित.

पेपर 6 आणि 7: वैकल्पिक विषय (Optional Subject)

– दोन पेपर, प्रत्येक पेपर 250 गुण.
– विद्यार्थ्यांना त्यांच्या आवडीचा एक विषय निवडावा लागतो, जसे की इतिहास, भूगोल, समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, मानसशास्त्र, राजकारणशास्त्र इत्यादी.

साक्षात्कार चाचणी (Personality Test / Interview)

– 275 गुण असलेली साक्षात्कार चाचणी.
– यात परीक्षार्थ्यांचे व्यक्तिमत्व, विचार करण्याची क्षमता, निर्णय क्षमता, समर्पण, सामाजिक जाणिवा तपासल्या जातात.

IAS परीक्षा अत्यंत कठीण आणि स्पर्धात्मक असते, त्यामुळे यशस्वी होण्यासाठी सर्व विषयांचा सखोल अभ्यास आणि तयारी करणे आवश्यक आहे.

परीक्षा स्वरूप

तीन टप्प्यात: 1) पूर्व परीक्षा 2) मुख्य परीक्षा 3) मुलाखत

पूर्व परीक्षा

पूर्व परीक्षा स्वरूप

पेपर 1 – सामान्य अध्ययन (प्रश्न-100, गुण-200)
पेपर 2 – सामान्य क्षमता कल चाचणी (CSAT) (प्रश्न-80, गुण-200) (केवळ पात्रतेसाठी)

मुख्य परीक्षा स्वरूप

केवळ पात्रतेसाठी पहिले दोन पेपर A आणि B
पेपर A – परीक्षार्थीने भारतीय संविधानात अंतर्भूत असलेल्या अनुसूचितील एक भाषा निवडावी: 300 गुण
पेपर B – इंग्रजी: 300 गुण

व्यक्तिमत्त्व चाचणी (मुलाखत)

275 गुण

इतर माहिती

UPSC परीक्षेची जाहिरात- साधारणपणे नोव्हेंबर अखेर किंवा डिसेंबर महिन्यात www.upsc.gov.in या वेबसाईटवर

पूर्व परीक्षा – जून महिन्याचा पहिला किंवा दुसरा रविवार

पूर्व परीक्षा निकाल – ऑगस्ट शेवटचा आठवडा, सप्टेंबर पहिला आठवडा

मुख्य परीक्षा निकाल – मार्च

मुलाखती – मार्च / एप्रिल महिन्यात दिल्ली येथे

अंतिम निकाल – मे महिना अंतिम आठवडा

स्पर्धा परीक्षेविषयी माहिती

• UPSC केंद्रीय लोकसेवा आयोग

• पूर्वपरीक्षा
• मुख्य परीक्षा
• मुलाखत

• परीक्षा स्वरूप

तीन टप्प्यात: 1) पूर्व परीक्षा 2) मुख्य परीक्षा 3) मुलाखत

• पूर्व परीक्षा

पूर्व परीक्षा स्वरूप

पेपर 1 – सामान्य अध्ययन (प्रश्न-100, गुण-200)
पेपर 2 – सामान्य क्षमता कल चाचणी (CSAT) (प्रश्न-80, गुण-200) (केवळ पात्रतेसाठी)

पेपर 1 – सामान्य अध्ययन :

• इतिहास – प्राचीन इतिहास, महायुगीन भारत, आधुनिक भारताचा इतिहास
• भुगोल – प्राकृतिक भूगोल, जगाचा भूगोल, भारताचा भूगोल
• भारतीय राज्यघटना व पंचायतराज
• अर्थशास्त्र
• सामान्य विज्ञान (रसायनशास्त्र, भौतिकशास्त्र, जीवशास्त्र)
• पर्यावरण
• सद्यघटना (अंतरराष्ट्रीय, राष्ट्रीय घडामोडी)

पेपर 2 – सामान्य क्षमता कल चाचणी

• आकलनक्षमता (Comprehension)
• परस्पर संवादासह आंतरव्यक्ती संवाद कौशल्ये (Interpersonal skill, communication Skills)
• तार्किक व विश्लेषण क्षमता (Logical and Analytical Reasoning Ability)
• निर्णय निर्धारण व समस्या निराकरण (Decision Making & problem Solving)
• सामान्य बौद्धिक क्षमता (General Mental Ability)
• पायाभूत अंकगणित (Basic Numeracy)
• इंग्रजी भाषिक आकलन कौशल्य (English Language Comprehension skills)
• माहितीचे अर्थांतरण (Data Interpretation)
• मुख्य परीक्षा स्वरूप
• केवळ पात्रतेसाठी पहिले दोन पेपर A आणि B
  पेपर A – परीक्षार्थीने भारतीय संविधानात अंतर्भूत असलेल्या अनुसूचितील एक भाषा निवडावी: 300 गुण
  पेपर B – इंग्रजी: 300 गुण

व्यक्तिमत्त्व चाचणी (मुलाखत)

275 गुण

इतर माहिती

UPSC परीक्षेची जाहिरात- साधारणपणे नोव्हेंबर अखेर किंवा डिसेंबर महिन्यात www.upsc.gov.in या वेबसाईटवर

पूर्व परीक्षा – जून महिन्याचा पहिला किंवा दुसरा रविवार

पूर्व परीक्षा निकाल – ऑगस्ट शेवटचा आठवडा, सप्टेंबर पहिला आठवडा

मुख्य परीक्षा निकाल – मार्च

मुलाखती – मार्च / एप्रिल महिन्यात दिल्ली येथे

अंतिम निकाल – मे महिना अंतिम आठवडा

CDS (Combined Defence Services) परीक्षा भारतातील संरक्षण दलांसाठी अधिकारी वर्गाची भरती करण्यासाठी घेतली जाते. ही परीक्षा UPSC (Union Public Service Commission) द्वारे आयोजित केली जाते. परीक्षेमध्ये भारतीय सैन्य अकादमी (IMA), भारतीय नौदल अकादमी (INA), हवाई दल अकादमी (AFA), आणि अधिकारी प्रशिक्षण अकादमी (OTA) साठी भरती केली जाते.

CDS परीक्षा अभ्यासक्रम (Syllabus) आणि गुण वाटप (Mark Distribution)

CDS परीक्षेचा अभ्यासक्रम तीन पेपरमध्ये विभागला जातो:

1. इंग्रजी (English)
2. सामान्य ज्ञान (General Knowledge)
3. प्राथमिक गणित (Elementary Mathematics)

1. इंग्रजी (English)
– गुण:100
– विषयांचा समावेश:
– शब्दसंग्रह (Vocabulary)
– व्याकरण (Grammar) – Articles, Prepositions, Conjunctions, Tenses, Verbs.
– वाचन आकलन (Reading Comprehension) – परिच्छेद, प्रसंगानुसार प्रश्न, वाक्य सुधारणा.
– वाक्य संरचना (Sentence Structure) – जुमले तयार करणे, शब्द वापर, समानार्थी/विरुद्धार्थी शब्द, वाक्य सुसंगतता.
– क्लोज टेस्ट (Cloze Test), वाक्य रचना (Sentence Rearrangement).

2. सामान्य ज्ञान (General Knowledge)
– गुण:** 100
– विषयांचा समावेश:
– इतिहास: भारताचा इतिहास, प्राचीन, मध्ययुगीन आणि आधुनिक काळातील महत्त्वाच्या घटना.
– भूगोल: भारताचा भूगोल, शारीरिक, सामाजिक आणि आर्थिक भूगोल, नद्यांचे आणि पर्वतांचे स्थान, हवामान.
– राज्यशास्त्र आणि संविधान**: भारतीय राज्यव्यवस्था, संविधान, संसद, न्यायपालिका, आणि विविध कायदे.
– आर्थिक प्रणाली: आर्थिक धोरणे, अर्थव्यवस्था, चालू घडामोडी, पाचवर्षीय योजना, गरीबी निर्मूलन.
– पर्यावरणीय विज्ञान: पर्यावरणीय समस्यांचे ज्ञान, जैवविविधता, हवामान बदल, प्रदूषण.
– विज्ञान: मूलभूत विज्ञान, नवीन संशोधन, आणि विकास; भौतिक, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्रातील सामान्य ज्ञान.

3. प्राथमिक गणित (Elementary Mathematics)
– गुण:100
– विषयांचा समावेश:
– अंकगणित: संख्या पद्धती, घातांक, लसावा आणि मसावा, सरासरी, प्रतिशत, लाभ आणि हानी, साखळी नियम, प्रमाण.
– बीजगणित: बीजगणितीय समीकरणे, वर्गमूळ, घनमूळ, क्वाड्राटिक समीकरणे.
– त्रिकोणमिती: त्रिकोणमितीय अनुपात, कोन आणि त्यांचे गुणधर्म, त्रिकोणाचे क्षेत्रफळ.
– ज्यामिती: रेषा, कोन, त्रिकोण, चतुर्भुज, वृत्त, परिघ, क्षेत्रफळ.
– स्थापत्य रेखा (Mensuration): क्षेत्रफळ आणि घनफळ, घनमूळ, सिलिंडर, शंकू, घन.
– सांख्यिकी: सांख्यिकीय अंदाज, सरासरी, माध्यक, मोड, वारंवारता वितरण, बार चार्ट, पाय चार्ट.

गुण वितरण (Mark Distribution)

प्रत्येक पेपर 100 गुणांचा असतो, ज्यामध्ये तीनही पेपरच्या 300 गुणांचे एकूण मूल्यांकन केले जाते. अधिकारी प्रशिक्षण अकादमी (OTA) साठी, केवळ इंग्रजी आणि सामान्य ज्ञान या दोन पेपरचा विचार केला जातो, ज्यासाठी एकूण 200 गुण आहेत.

| **पेपर** | **गुण (Marks)** | **कालावधी (Duration)** |
|———————————-|—————–|————————-|
| इंग्रजी (English) | 100 | 2 तास |
| सामान्य ज्ञान (General Knowledge)| 100 | 2 तास |
| प्राथमिक गणित (Elementary Mathematics) | 100 | 2 तास |

OTA साठी गणिताचा पेपर घेतला जात नाही.

साक्षात्कार (Interview / SSB)
– गुण:
– IMA, INA, AFA: लेखी परीक्षेतून निवडलेल्या उमेदवारांची साक्षात्कार फेरी 300 गुणांची असते.
– OTA: लेखी परीक्षेतून निवडलेल्या उमेदवारांची साक्षात्कार फेरी 200 गुणांची असते.

सर्व विषयांचा अभ्यास सखोलपणे आणि नियोजित पद्धतीने करणे आवश्यक आहे कारण CDS परीक्षा अत्यंत स्पर्धात्मक असते आणि परीक्षेची तयारी करण्यासाठी उत्तम वेळ व्यवस्थापन आणि अभ्यासाच्या योग्य पद्धतींची आवश्यकता असते.